تمرکز، مهارتی برای کسب آرامش، آگاهی و پیشرفت

همه انسان‌های رشد یافته می‌خواهند خدمتی به مردم ارائه دهند و اثری از خود به‌جای گذارند. که کارآمد و زیبا باشد و می‌دانند که میزان کارآئی و زیبائی عمل و اثر آنها با میزان تمرکزی که بر آن می‌کنند نسبت مستقیم دارد.
انسان در خانه و کارخانه، در آموزشگاه و آزمایشگاه، در عبادتگاه و دانشگاه و برای انجام هر کار ارزشمندی به توانائی تمرکز نیازمند است. هر وقت و هر جا کار سودبخشی انجام شده و انسان به موفقیتی دست یافته، این نیروی آرام در به ثمر رساندن آن کار، و پیروزی آن انسان، نقشی کلیدی داشته است. تمرکز که بازدارنده افکار ناخواسته، ابزار بی‌جانشین آگاهی، پیش‌نیاز حفظ مطالب، و لازمه یادآوری اطلاعات است، لزومش در همه جا دیده می‌شود. این نیرو از دیرباز ابزار آگاهی‌های برتر و وسیله‌ای برای خودشناسی و خداشناسی بوده است. اثر و اعتبار علمی تمرکز در چند دهه اخیر بیشتر آشکار شده و کاربردش در زمینه‌های مختلف افزایش یافته است. این نیروی ذهنی در کارهای روزمره نیز معجزه‌وار سودبخش و کارساز است. به کمک آن می‌توان بر بی‌خوابی، سوءتغذیه، و ناتوانی غلبه کرد و بر پندار بیهوده، افکار آزاردهنده، ترس، رشک، خودفریبی، نارضایتی، غرور، و انتقام‌جوئی مسلط شد و آرامش یافت.
آگاه شدن از توانائی‌هائی که با تمرکز کردن به‌دست می‌آید هر فرد پیشرفت‌جوئی را علاقه‌مند به کسب این مهارت می‌کند و او را وادار می‌سازد تا از خود بپرسد؛ چرا همه مردم از نیروی تمرکز استفاده نمی‌کنند؟
تعریف ساده‌ای از تمرکز به این پرسش پاسخ می‌دهد: تمرکز وادار کردن ذهن به توجه کامل بر یک موضوع است. این تعریف گویای آن است که همه انسان‌ها تحت شرایطی بر موضوعی که مورد علاقه آنها است تمرکز می‌کنند. هنگامی‌که محیط و شرایط لازم برای خود فراهم می‌کنید و با علاقه و توجه یکپارچه و بدون درک گذشت زمان، مطلبی را می‌خوانید، پروژه‌ای انجام می‌دهید، و چیزی به‌وجود می‌آورید، تمرکز کرده‌اید.
اما امتیاز کسانی‌که مهارت تمرکز را به‌دست می‌آورند این است که قادر می‌شوند که در هر زمان و مکان که بخواهند، و به مدتی که لازم بدانند بر موضوعی (چه مورد علاقه آنها باشد چه نباشد)، تمرکز کنند بدون آنکه تحت‌تأثیر عوامل پریشان‌کننده درونی و یا بیرونی قرار گیرند. براساس این ویژگی‌ها دارندگان مهارت تمرکز محدودیت‌های ناشی از زمان، مکان، مدت، موضوع، و پریشان‌کننده‌های حواس را کم کرده، گزینش‌های خود را افزایش داده و با به‌کارگیری این قدرت بزرگ می‌توانند در خانه، محل کار، و هر جای دیگری تمرکز کرده و کارآمد و موفق عمل کنند. این افراد در تمرکز عمیق چنان مجذوب موضوع تمرکز می‌شوند که چیزهای دیگر را حس نمی‌کنند. مجذوبیت و تمرکز حضرت علی (ع) به‌هنگام نماز و تیری که از پای ایشان در آن هنگام بیرون کشیدند نمونه برجسته‌ای از این تمرکز عمیق است.
اگر بخواهیم به سادگی، ماهران در تمرکز را با دیگران مقایسه کنیم. می‌بینیم که مهارت‌یافتگان می‌توانند بر افکار مزاحم و ناخواسته خود غلبه کرده، آرامش داشته، قوای ذهنی خویش را به‌جا صرف کرده، در وقت و نیرویشان صرفه‌جوئی کرده و به سرعت در جهت هدف خویش پیش روند، در حالی که فرد فاقد مهارت تمرکز، ممکن است دچار سرگردانی ذهنی شده، قسمت اعظم نیرویش صرف اندیشیدن به خشم، حسد، و افکار آزاردهنده دیگر بشود و در نتیجه از پرداختن به‌کارهای اصلی زندگی و پیشرفت بازبماند. بودای بزرگ گفته است ”هیچ چیز سرکش‌تر از ذهن بی‌نظم و هیچ چیز فرمانبردارتر از ذهن نظم یافته نیست“.
با توجه به ویژگی‌های افراد ماهر در تمرکز، می‌توان تمرکز را چنین تعریف کرد: تمرکز توانائی توجه اختیاری، باثبات، کامل، و قوی‌ بر یک موضوع و ندیده گرفتن مطالب نامربوط است.
همان‌طور که در تعریف‌های تمرکز تأکید شده اصل بر این است که تنها به یک موضوع توجه کنیم. همه ما تجربه کرده‌ایم که در طول روز به‌دلیل گرفتاری‌های گوناگون و کارهائی که باید انجام بدهیم، موضوع‌ها و افکار متعددی ذهن ما را به خود مشغول می‌دارند و آن را دچار سرگردانی می‌کنند. هر یک از این کارها، موضوعات و افکار برای جلب توجه ما تلاش می‌کنند ولی چون به هیچ‌کدام توجه کافی نمی‌کنیم همه کمرنگ و نامفهوم باقی می‌مانند. ذهن که در این حالت از ما دستوری دریافت نداشته می‌تواند ساعت‌ها سرگردان مانده و بی‌نتیجه از موضوعی به موضوع دیگر برود. اما همین که یک موضوع خاص را برگزیده و به آن توجه می‌کنیم و افکار و موضوعات دیگر را موقتاً از ذهنمان بیرون می‌فرستیم، به سرگردانی ذهنی پایان می‌دهیم. هنگامی‌که بیشتر ایستادگی کرده و تمام نیرو و حواسمان را بر آن موضوع متوجه می‌سازیم، آن را بزرگتر و روشن‌تر می‌بینیم و طبیعتاً بهتر می‌توانیم به بررسی همه‌جانبه‌اش پرداخته و بر آگاهی خود بیفزائیم.
نقش و اثر تمرکز هنگامی بیشتر و بهتر مجسم می‌گردد که آزمایشی را که اغلب ما در دوران مدرسه یا ذره‌بین و یک صفحه کاغذ انجام داده‌ایم، به یاد آوریم. با انجام آن آزمایش مشاهده می‌کردیم که اشعه موازی خورشید در حالت عادی بر همه سطح کاغذ می‌تابید و فقط کمی آن را گرم می‌نمود، اما هنگامی‌که همان اشعه را به‌وسیله ذره‌بینی مهار می‌کردیم و بدون لرزش از طریق کانون ذره‌بین فقط بر یک نقطه کاغذ فرود می‌آوردیم، شدت و قدرت تمرکز گرما بر آن نقطه باعث می‌شد که کاغذ به آتش کشیده شود. تمرکز مثل همان ذره‌بین است که نیرو و شدت لازم را ایجاد می‌کند تا نقاط عمیق و جنبه‌های موضوع مورد توجه را روشن و دست‌یافتنی‌تر کند.
سودبخشی و کارآئی لیزرگونه مهارت تمرکز در محل کار، در روابط، و در میدان‌های ورزشی، ما را به کسب این مهارت علاقه‌مند می‌سازد. خوشبختانه همه می‌توانند رایگان و به کمک ورزش این مهارت را به‌دست آورند. همان‌طور که برای سالم ماندن و قوی شدن بدن ورزش می‌کنیم، برای سلامت و تقویت قوای مغزی نیز باید ورزش‌های ویژه‌ای انجام دهیم. هنگامی‌که درمی‌یابیم که وزن مغزمان تنها دو درصد وزن تمام بدنمان است ولی بیست درصد نیرویمان را به مصرف می‌رساند، و روزانه هزاران سلول مغزی را از دست می‌دهیم، به اهمیت و ضرورت این ورزش‌ها پی می‌بریم. به هر حال هدف ما از ورزش یا تمرین تمرکز این است که ذهنمان را تحت اراده و فرمان خود درآوریم و آن را وادار سازیم که با آرامش و بدون لغزش به موضوعی که برگزیده‌ایم توجه پایدار کند.

▪ برای آغاز یک ورزش مقدماتی کارهای زیر را انجام می‌دهیم:

جای خلوت و وقت مناسبی انتخاب می‌کنیم تا به‌وسیله عوامل بیرونی به حواس‌پرتی وگسیختگی افکار دچار نشویم، بدون آنکه پشتمان را خمیده کنیم روی یک صندلی یا زمین می‌نشینیم و یا دراز می‌کشیم.
ذهن را پی‌گیرانه متوجه یک موضوع کوچک (یک واژه، یک شاخه گل، یک عبارت موردعلاقه یا چیز دیگری مثل نفس کشیدن) می‌کنیم و از آن منحرف نمی‌شویم، به مجردی که موضوع دیگری می‌خواهد ذهنمان را مشغول کند ”نه“ گفته و بدون ناراحتی و به آرامی آن را کنار می‌گذاریم و دوباره به موضوع اصلی برمی‌گردیم.
به عوامل پرت‌کننده حواس توجه نمی‌کنیم، حواس به‌کار گرفته نشده خود (مثلاً حس شنوائی) را به سکوت وادار می‌کنیم.
می‌توانیم اولین بار تنها پنج دقیقه ورزش تمرکز کنیم و هر بار این مدت را کمی افزایش داده و آنقدر ادامه دهیم تا بتوانیم به آسانی از دنیای بیرونی کنده شده و به تمرکز پایدار بر هر موضوع و در هر مکان و زمان دست یابیم.
اگر شما نفس کشیدن را به‌عنوان موضوع تمرین تمرکز خود انتخاب می‌کنید بهتر است در آغاز از راه بینی چند نفس عمیق بکشید و به آرامی هوا را بیرون بدهید. این‌کار را چند بار تکرار کنید و بعد بگذارید نفس کشیدن بدون کنترل شما جریان عادی خود را طی کند.
اگر در مدت تمرین تمرکز، حواستان پرت شد یا خسته شدید ایستادگی کنید و به آرامی تمرین را از سر بگیرید. به یاد داشته باشید که موفقیت بدون ارائه کار ارزشمند و کار ارزشمند بدون تمرکز کردن (ایستادگی) میسر نمی‌شود.