دكتر حيدرعلي هومن _بنیان‌گذار علم نوین روانسنجی ایران_ در دوم مهرماه هزار و سيصد و يازده در خانواده‌اي مذهبي و اهل علم در شهر شيراز چشم به جهان گشود. تحصيلات خود در سطح ابتدايي و دبيرستان را با موفقيت و اغلب با رتبه اول در سطح استان فارس به پايان رساند. ايشان در سال 1332 ازدواج کردند که این زندگی مشترک 59 سال به طول انجامید. ثمرة این ازدواج 5 فرزند به نامهای آقایان عباس هومن (پژوهشگر برگزيده و عضو هيأت علمي دانشگاه خوارزمي)، علی هومن (رئيس سابق دانشکدة هنر و معماري دانشگاه آزاد اسلامي و در حال حاضر مشاور باليني و درمانگر و مربي شغلي و حرفه‌اي ونكوور غربي كانادا) و خانمها سيما هومن ( فوق ديپلم)، سهيلا هومن( ليسانس معماري) و ميترا هومن( ليسانس كامپيوتر- تحليل‌گر سيستم) میباشد که هر یک به نوعی در حال خدمت به جامعه علمی میباشند.
دکتر هومن پس از گذران تحصيلات کارشناسی خود در دانشکده افسری، در طول سالهای 1347-1344 موفق به اخذ دو مدرک کارشناسیارشد در زمینه روانسنجی از دانشسراي عالي و روانشناسی تربیتی از دانشگاه تهران شدند. كار تدريس و پژوهش و هدايت صدها پايان نامه‌تحصیلی در دانشگاهها را عملاً از سال 1344 آغاز كردند كه تا 47 سال بعد نیز ادامه يافت.
روند فعاليت و تأثیر ایشان در روانسنجي
- تأسيس اولين مؤسسه تحقيقات و مطالعات روانسنجي
دکتر هومن با الهام از استادان بزرگ ايراني خود در دانشگاه تهران و مطالعه كتاب‌هاي مرتبط با روان سنجی، اولين مركز روان سنجي و سنجش هوش و استعداد ایران را در بخش كارگزيني و امور اداري نيروي زميني ارتش با عنوان “سازمان تحقيقات علمي و روانسنجي” تأسيس نمودند و كار تدوين و اجراي تستهاي هوش، استعداد و رغبت را در گروه داوطلبان ورود به ارتش (شامل افسران و درجهداران) بهطريقي نظام‌مند نهادینه کردند كه تا سالها بعد، حتي بدون حضور ايشان نيز ادامه يافته است. براي ارزيابي و قوت بخشيدن به فعاليتهاي علمي اين سازمان، گاهي از نظرات استادان طراز اول رشته روانشناسي و متخصصان سنجش و اندازهگيريهاي روانشناختي از جمله آقايان دكتر عليمحمد كاردان، محمد نقي براهني، و سركار خانم دكتر زهره سرمد استفاده مینمودند.
در يكي از سخنراني‌هايشان اذعان نمودند که تشکيل سازمان تحقيقات روانسنجي ارتش، زندگيشان را بسيار متحول كرد. بيشتر اوقات براي به ثمر رساندن كارها تا پاسي از نيمهشب را در همان مرکز کار ميکردند. سازماني را که با 3 نفر در حد شعبه پايه گذاري کرده بودند به 65 نفر در حد حوزه رساندند و از بزرگترين سازمان‌هاي تحقيقاتي مملکت گرديد که در واقع این مرکز را میتوان به عنوان الگویی براي ساير مراکز تحقيقاتي کشور دانست.
- استانداردسازي انواع تستها و پرسشنامه‌هاي روانشناختي
ایشان كار تدوين، نظارت بر اجرا و استانداردسازي تستهاي هوش در آزمونهاي مراكز آموزش عالي و بعدها كنكور سراسري را انجام دادند و به دليل انگيزة قوي، تستها، پرسشنامه‌ها، سياهه‌ها[1]، و مقياس‌هاي درجهبندي[2] زيادي را با هزينه شخصي از سازمان‌هاي ETS در انگليس و NFER در آمريكا خريداري و سپس در گروه‌هاي نمونه ايراني استاندارد كردند كه بسياري از آنها بعد از ساليان زياد، پس از استانداردسازي مجدد، هنوز هم اجرا مي‌شوند. پرسشنامه ارجحيت شخصي ادواردز، پرسشنامه گوردون، چند وجهي مينهسوتا، برون‌گرايي- درون‌گرايي آيزنك، انواع مختلف پرسشنامه‌هاي سنجش موضع يا مكان كنترل دروني- بيروني از این دسته موارد هستند.
بعد از پيروزي انقلاب اسلامي با هزینه شخصی براي كسب مدرك دكترا و فوق دكترا به آمريكا سفر كردند و طی سالهای 1979 الی 1984 در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک به تحصیل علم در زمینههای ذیل پرداختند:
- کارشناسی ارشد رشته “زبان و ادبيات انگليسي” از Teachers College
- دورة تكميلي کارشناسی ارشد (PHil) در رشته “روان شناسي تربيتي- اندازه‌گيري و ارزشيابي”
- کارشناسی ارشد رشته “فلسفه” (Master of Philosophy)
- دكتري رشته “اندازه‌گيري و ارزشيابي و آمار”
- فوق دكتري پژوهش (post-Doctoral Research) در رشته “اندازه‌گيري و ارزشيابي” – در زمينه تحليل دادهها، آمار پيشرفته، تست سازي و برنامهنويسي كامپيوتر- زير نظر پروفسور Narvis Sontag
- دكتري رشته “روان شناسي تربيتي- اندازه‌گيري و ارزشيابي”
در سال 1362 با وجود شرایط کاری بسیار مناسبی که در جامعه علمی آمریکا داشتند صرفا براي خدمت به جامعه علمي كشور خودشان، به ایران بازگشتند و با تلاشی مضاعف شروع به کار نمودند. از اهم فعالیتهای ایشان میتوان موارد زیر را نام برد
- رئيس سازمان تحقيقات علمي و روانسنجي ارتش
- رئيس بخش پژوهش سازمان سنجش و آموزش کشور
- رئيس کمیته پژوهش انجمن اولياء و مربيان
- رئيس مركز پژوهشهاي مديريت در مرکز آموزش مديريت دولتي
- تدريس در دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاههای تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی و آزاد اسلامی
- عضويت در هيأت علمي مركز آموزش مديريت دولتي
- عضويت در شوراي پژوهشي مؤسسه عالي پژوهش سازمان تأمين اجتماعي
- همكاري علمي-پژوهشي با ادارة آموزش هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران
سراسر زندگي پر بار وي، با پشتكار و شور و شوق فراوان صرف مطالعه، به روز رساني اطلاعات، ترجمه، تأليف، پژوهش و تدريس با استفاده از فنآوريهاي نو ميشد. لحظهاي از وقت خود را تلف نميكردند. گاه مطالبي را با اين اميد تدوين ميكردند كه به قول وي، شايد بتواند براي جامعه پيشرو آينده و كساني كه يادگيري عميق را به يادگيري سطحي ترجيح ميدهند مفيد واقع شود. رقابت سازنده در رسيدن به درجات بالاي علمي را بسيار دوست داشتند و براي رقيبان علمي سرسخت خود، احترام بسيار زيادي قائل بودند. از نقد و ارزيابي علمي آثارشان به شدت لذت ميبردند.
به هنگام خلق آثار تأليفي يا ترجمه‌اي خود، اگر متون كتاب براي نخستين بار در كشور ارائه ميشد يا اگر احساس ميكردند مباحث آن براي مخاطبان تازگي دارد، قبل از مبادرت به چاپ فرم نهايي، متن دستنويس اوليه آن را در اختيار يك يا دو همكار دانشگاهي خبرة متخصص در حوزة مورد نظر يا زمينه‌هاي وابسته به آن قرار مي‌دادند و از آنان مي‌خواستند با ديدي انتقادي و بسيار صريح (بدون هرگونه چشم‌پوشي) به مباحث آن بنگرند و اشتباهات سهوي يا غير سهوي كوچك و بزرگ وي را مشخص نمايند. علاوه براين، پس ازبررسي مجدد و اعمال پيشنهادهاي درست همكاران متخصص خود، همين كار را به هنگام تدريس نيز در مورد دانشجويان خود انجام مي‌دادند و به آنان گوشزد ميكردند با ديدي انتقادي اشكالات ظاهري و معنايي محتوا و فرمول‌هاي كتاب را به وي منعكس نمايند. بدين ترتيب حاصل اینگونه بازخوردهای چند جانبه از مخاطبان اثر را، میتوان در ماندگاري آثار خلق شده و ارجاع بي‌شمار نويسندگان، پژوهشگران و دانشجويان، به تألیفات ایشان و همچنین انتخاب سه کتابشان (شناخت روش علمي، تحليل داده هاي چندمتغيري و آمار استنباطي) بهعنوان کتاب برگزيده سال دید.
از تألیفات و ترجمههای این استاد مسلم، میتوان به موارد زیر اشاره نمود
- اندازهگيريهاي رواني و تربيتي و فن تهيه تست، با تجديد نظرهاي متعدد 1354تا 1378
- پايههاي پژوهش در علوم رفتاري 1366 (چاپ اول)، 1371 (چاپ چهارم)
- رياضيات پايه آمار(با تجديد نظرهاي متعدد) 1370 تا 1384
- اندازه گيريهاي رواني و تربيتي با تجديد نظر كلي 1381 ، 1382
- استنباط آماري در پژوهش رفتاري 1370 ، 1372، 1373، 1374 ، 1378
- شناخت روش علمي در علوم رفتاري (كتاب سال) 1374 تا 1384 (چاپ نهم)
- آمار توصيفي در علوم رفتاري 1375
- زمينه ارزشيابي برنامههاي آموزشي 1375
- روش تهيه آزمون هوش: هوشآزماي تهران _ استنفرد _ بينه (با همكاري دكتر غلامعلي افروز)
- (برنده جايزه خوارزمي) 1375، 1378 ( چاپ هشتم)
- تحليل دادههاي طبقهاي و مدلهاي خطي لگاريتمي 1377
- راهنماي تدوين گزارش پژوهشي، رساله و پاياننامه تحصيلي 1378 ، 1384
- تحليل دادههاي چند متغيري 1380 (كتاب سال) 1385
- اندازه گيريهاي رواني و تربيتي (فن تهيه تست و پرسشنامه) 1381 تا 1389(چاپ شانزدهم)
- تهيه و استاندارد ساختن مقياس سنجش رضايت شغلي كاركنان دولت 1381
- استنباط آماري در پژوهش رفتاري با تجديد نظر كلي 1383، 1384، 1387
- مدليابي معادلات ساختاري با كاربرد LISREL 1384، 1386
- ترجمه كتاب روانسنجي كاربردي (نوشته ثرندايك، 1982) انتشارات دانشگاه تهران 1366، 1369، 1375
- ترجمه كتاب پايههاي تئوري سؤال – پاسخ (نوشته بيكر) (با همكاري دكتر علي عسگري) 1380
- راهنماي عملي پژوهش كيفي 1385
- شناخت روش علمي در علوم رفتاري با تجديد نظر كلي 1386
- راهنماي عملي فراتحليل 1387
- راهنماي عملي تدوين پاياننامه تحصيلي 1388
- راهنماي تدوين جدولهاي آماري در پژوهش رفتاري (با همكاري دكتر علي عسگري) 1388
- تركيب پژوهش و فراتحليل 1391
دکتر هومن دست پروردة استادان بزرگي از دانشگاه تهران همچون دكتر علي اكبر سياسي، محمود صناعي، محمود هومن، يحيي مهدوي، عليمحمد كاردان، مرتضي نصفت، مهندس احمد آرام و استادان به نام آمریکایی همچون هيز، پدهازر، مونرو (آماردان)، فردل.كرلينگر (تئوريپرداز بزرگ پژوهش علمي)، لرد، ثرندايك، وانگاف (روان سنج)، ريچارد ولف (استاد ارزشيابي آموزشي) بودند و زکات علمشان را با پرورش استادان بسيار زيادي در دانشگاههاي مختلف پرداخت کردند.
ایشان بواسطه شایستگی و خدمات ارزندهشان همواره فردی ستودنی بودند و در زندگی پر ارزششان موفق به کسب افتخاراتی شدند که از این دست تقدیرها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد.
- دريافت جايزه جشنواره خوارزمي به مناسبت استاندارد ساختن هوشآزماي انفرادي استنفرد-بينه 1375، 1380
- پژوهش تقدير شده با عنوان «تهيه و استاندارد ساختن مقياس سنجش رضايت شغلي كارمندان ايران» 1380
- نكوداشت پنجاه سال خدمات بیبدیل علمي-پژوهشي و بنيانگذاري روانسنجي نوين در ايران، از سوي رئيس دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران (آقاي دكتر غلامعلي افروز) اسفند 1387
- پژوهشگر برگزيده جشنواره ابوريحان
- لوح تقدير به پاس خدمات علمي- پژوهشي و تدريس ايشان، از سوي اعضاي هيأت مديره انجمن روانشناسي ايران 1386
- لوح تقدير به پاس خدمت در مؤسسه پژوهش تأمين اجتماعي، از سوي رئيس مؤسسه (آقاي دكتر محمد زماني) 1386
- لوح تقدير به پاس خدمت در مركز بهسازي و آموزش منابع انساني هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران، از سوي معاون مدير عامل آموزشي و رئيس مركز
- لوح تقدير به پاس خدمات علمي- پژوهشي و تدريس ايشان، از سوي رئيس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (آقاي دكتر عليرضا اعرافي)، وزارت علوم تحقيقات و فنآوري اسفند 1387
دکتر هومن نیز همانند بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان، با سختي‌هاي بسیاری در کار و تحقيقاتشان مواجه بودند اما هیچگاه دست از تلاش برنداشتند و همواره موفق شدند تا تهدیدها را به فرصت تبدیل کنند. پارهای از این دشواریها و راهکارهای اتخاذ شده از طرف دکتر از این قرار بودند.
مشكلات و دشواريهاي اجرائي پروژههاي پژوهشي و روش‌هاي مقابله استاد با آنها
در اثناي اجراي يكي از پژوهشهاي بسيار مهم در سال‌هاي دهه 1361، تغييراتي در سطح مديريت دانشكده ذيربط صورت گرفت كه نزديك بود به قطع ارتباط استاد با دانشكده و در نتيجه خاتمه زودتر از موعد پژوهش و به ثمر نرسيدن آن منجر شود. در شرايط بحراني خاصي كه براي آن طرح ايجاد شده بود، به علت قطع بودجه (عدم حمايت مالي) و عدم تأمين نيروي انساني و ابزارهاي موردنياز و بعضا”برخوردهاي غير مسئولانه و غير دوستانه (حتي پرخاشگرانه) براي ترك محل اختصاص يافته براي مديريت و هدايت فعاليتهاي علمي و محاسبات پروژه، عملا” ادامه كار ميسر نبود. تدبير مناسبي كه براي رفع اين تنگنا توسط استاد اتخاذ شد، استفاده از دانشجويان دانشگاههاي ديگر براي شركت در اين پروژه، از طريق انجام پاياننامه تحصيلي در باب موضوعهاي مرتبط و فعاليتهاي مورد نياز بود. خوشبختانه دانشجويان نيز شرايط پيش آمده را درك نموده و نهايت همكاري را با استاد خود داشتند. بدين ترتيب در تعدادي از پروژههاي خرد، دادههاي جمع آوري شده از مراحل ابتدايي كه از اجراي انفرادي روي اعضاء گروه نمونه حاصل شده بود، در اختيار دانشجويان قرار ميگرفت و در واقع در روشي مشابه با «تحليل ثانويه»، مطالعه انجام ميشد. دشواري محاسبات و نبودن ابزارهاي لازم، مشكلات انجام كار را دو چندان مي كرد. بعضي از دانشجوياني كه عهدهدار اجراي اين پروژههاي خرد مرتبط با پروژه مادر بودند، در اثر كثرت فعاليتهاي تعيين شده و وسواس علمي استاد خود دچار خستگي فراوان ميشدند ولي با علاقه هرچه تمامتر به وي در به ثمر رساندن طرح كمك ميكردند.
مشكلات كمبود ابزار تحليل دادهها و رفع آنها از طريق برنامهنويسي به زبان‌هاي كامپيوتري
در دورهاي كه پروژه استانداردسازي هوشآزماي انفرادي در دست اجرا بود، هنوز كامپيوترهاي شخصي وارد بازار نشده بود و براي انجام محاسبات سنگين و وقت گير مربوط به “نظريه سؤال پاسخ” (IRT)، ناگزير از ماشين حسابهاي معمولي و مهندسي استفاده ميشد. به تدريج كامپيوترهاي كوچك براي بازي كودكان و نوجوانان وارد بازار داخلي شد. يكي از كامپيوترهايي كه توسط اعضا خانواده خريداري شد و توان انجام محاسبات رياضي و برنامه نويسي با زبان Basic وGW Basicرا داشت (به نامSpectrum )، مشكل انجام محاسبات طرح مذكور را حل كرد. برنامهاي كه بدين منظور با همراهي فرزندان استاد نوشته شد، بعدها توسط ايشان به زبان 4 Fortram 7 ,Fortran برگردانده شد و بارها در تجزيه تحليل سؤال تستها مورد استفاد قرار گرفت.
بيتوجهي كارفرمايان پژوهشي به مطالعات و پژوهشهاي بنيادي
یکی از دغدغههای ذهنی استاد، بيتوجهي كارفرمايان پژوهشي به مطالعات و پژوهشهاي بنيادي و آثار مخرب آن بود.
ایشان معتقد بودند که مطالعات مربوط به پژوهش کاربردي، بنا به تعريف، اثرات دراز مدت و عميق ندارند، زيرا هدف آنها تهيه جواب براي سؤالهاي جزئي و رسيدن به هدف‌هاي کوچک است. اگر پژوهشي داراي نتيجه جزئي باشد، فقط واقعيتي تأييد شده است، اما اگر پژوهشي داراي نتيجه کلي باشد يک قانون به دست آمده است؛ قانوني که کليت دارد و در همه زمانها و مکانها صادق است. هدف مطالعات بنيادي فهم پديدههاي کلي انتزاعي و قابل استفاده در موارد و مسائل متنوع است.
کنش اساسي علم برقراري مجموعهاي از قوانين کلي است که رفتار پيشامدها يا چيزهاي تجربي مورد توجه علم را بپوشاند و از اين راه ما را قادر سازد دانش خود را درباره پيشامدهاي شناخته شده مجزا از يکديگر، با هم مرتبط سازيم و دربارة پيشامدهاي ناشناخته پيشبينيهاي معتبر بهعمل آوريم. در نهايت، مفيدترين و مطلوبترين روابط آن است که بيشترين ويژگي تعميم را داشته و به ديگر روابط موجود در تئوري در آميخته باشد. مفهوم کليت حائز اهميت است و پژوهشگر همواره بايد در جستوجوي تبيين‌هاي کلي باشد.
بايد بکوشيم تا در دانشگاهها براي تجسس آزاد علمي، فضائي در حد اعلاي آن فراهم آوريم. در چنين شرايطي است که پژوهش عالي و خلاق انجام ميگيرد. بايد از اعمالي که اين آزادي را به گونه مستقيم يا غير مستقيم محدود مي‌کند بپرهيزيم. يکي از مهم‌ترين موانع، تنگ ساختن فضاي تجسس آزاد، از طريق تقاضا براي انجام پژوهشهاي صرفاً کاربردي است که منابع حمايت کننده آنها قول برطرف ساختن مشکلات را ميدهند. بايد بين پژوهشهاي کاربردي و بنيادي، يک تعادل منطقي ايجاد کنيم. امروز بر پژوهش کاربردي، زياد تأکيد ميشود و پژوهش بنيادي مورد غفلت قرار گرفته است. نتيجه اين کار تأسفآور خواهد بود زيرا پژوهش بنيادي که هدفش درک مسائل کلي انتزاعي است لطمه خواهد ديد.
تأكيد بر تئوريپردازي
از دیگر دغدغههای دکتر هومن لزوم تأکید بر تئوری پردازی بود. ایشان میفرمودند ملاحظات نظري همواره بايد راهنماي طرح، تحليل و تفسير نتايج باشد. بدون وجود تئوري، «علم» چيزي جز تعدادي قانون و مقداري دانش پراکنده نيست. تئوري به سازمان دادن دانش و برقراري ارتباط کمک مي‌کند. براي عمل رهنمودي فراهم ميآورد و به توسعه، رشد و ارزشيابي مداخلهها ياري ميرساند. حل مسائل عملي زندگي، بدون آنکه ياد بگيريم اين مسائل چرا و چگونه حل شده است، جنبه زودگذر و موقتي دارد و تئوري در حقيقت، مهم‌ترين منبع مؤثر بر عمل است.
كمتوجهي به علم آمار
از دیگرمواردی که استاد را آزار میداد كمتوجهي به علم آمار در چارچوب برنامههاي درسي دوره‌هاي كارشناسي ارشد در حوزه روانشناسي، تعليم و تربيت و مديريت بود
استاد در مورد اهميت علم آمار، معتقد بودند در جامعه رو به تكامل كنوني، كارايي و اثربخشي هر برنامهاي را به كمك روش‌هاي آماري مي‌توان مشخص نمود و استفاده بهينه از علم آمار، كاهش پيشداوري‌ها و تصميم‌گيريهاي نابه‌جا از سوي سياستگذاران و برنامهريزان را در پي خواهد داشت. از نظر ايشان يكي از عوامل بسيار مهمي كه به يادگيري درس آمار لطمه وارد كرده و باعث تنزل كيفيت علمي رساله‌هاي تحصيلي دانشجويان دوره‌هاي کارشناسی ارشد و دكتري شده است، از كم توجهي برنامهريزان درسي وزارت علوم و تحقيقات و فنآوري به اين حوزه (به‌ويژه استنباط آماري) ناشي ميشود. حذف دروس آمار، اندازه‌گيري و سنجش و روانسنجي، در بسياري از رشته‌هاي تحصيلي در دورة كارشناسي ارشد و تنها اتكا به يك ماده درسي دو واحدي با عنوان “آمار و كامپيوتر” يا “آمار و روش تحقيق” يا نظائر آن، راه چاره براي رفع مشكلات كيفي رساله‌ها محسوب نمي‌شود. در دسترس قرار گرفتن نرم‌افزارهاي آماري كامپيوتري موجب شده است كه دانشجويان بدون آگاهي از فرض‌هاي زيربنايي مدلهاي آماري، از طريق كليك كردن روي كليدهاي خاص، كار تجزيه و تحليل دادهها را انجام دهند و يا اين‌كه به قول خود ايشان از طريق رونويسي آن چه در بيشتر رساله‌ها مرسوم و متداول شده است نتايج را به اصطلاح تعبير و تفسير نمايند.
اهم پروژه‌ها و فعاليتهاي پژوهشي منفرد
- پيشبيني موفقيت دانشجو (وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان سنجش و آموزش كشور) 1354
- روابط بين پدر و مادر و فرزند (6جلد)، انجمن اولياء و مربيان ايران 1353 تا 1357
- شناخت الگوهاي رفتاري نوجوانان، انجمن اولياء و مربيان ايران 1358
- مطالعه روائي درجه بندي‌ها (منتشر شده درمجله Psychological Reports آمريكا) 1982
- برگردان و استاندارد ساختن پرسشنامه ارجحيت شخصي ادواردز (در جامعه ايراني)، نتايج اين پژوهش كه با تلاش و هزينه شخصي روي 2400 نفر نمونه اجرا شده رايگان به دانشگاه تهران تقديم و در ويژهنامه روانسنجي ضميمه فصلنامه دانشكده علوم تربيتي دانشگاه تهران، سال 1367 منتشر شده است.
- استاندارد ساختن هوشآزماي انفرادي تهران _ استنفرد _ بينه با همكاري آقاي دكتر غلامعلي افروز
- تهيه و استاندارد ساختن مقياس سنجش رضايت شغلي در سطح كشور
- تهيه نوار ويديوئي روش پژوهش و نگارش پايان نامه (با همكاري مركز آموزش مديريت دولتي)
- تهيه نوار ويديوئي طرح‌هاي پژوهشي (با همكاري مؤسسه عالي پژوهش، سازمان مديريت و برنامه ريزي)
- تهيه نوار ويديوئي تحليل دادههاي چند متغيري در پژوهش رفتاري (با همكاري مؤسسة عالي پژوهش، سازمان مديريت و برنامه ريزي)
- نظارت و مشاوره متدولوژي تعداد زيادي از پژوهشهاي ملي در كشور
- داوري علمي- تخصصي صدها مقاله پژوهشي مجله‌هاي علمي در رشته‌هاي تحصيلي مختلف
- نقد و ارزشيابي كتب و پژوهشهاي علمي شركت داده شده در جشنواره‌هاي علمي
اهم مقالات
- ارتباط بين هوش، پيشرفت تحصيلي و شخصيت (مجله روانشناسي شماره 12، 1353)
- تستهاي هوش چه چيز را ميسنجند (فصلنامه علوم تربيتي دانشگاه تهران، 1364)
- مطالعه روائي درجه بندي‌ها (فصلنامه علوم تربيتي دانشگاه تهران، 1365)
- بررسي مدلهاي علي پيشرفت تحصيلي (فصلنامه علوم تربيتي دانشگاه تهران، 1366)
- آماده سازي هوشآزماي انفرادي (نشريه علوم تربيتي دانشگاه تهران، 1367)
- هوشآزماي انفرادي تهران _استنفرد_ بينه (نشريه علوم تربيتي دانشگاه تهران، 1368)
- تحليل عاملي مواد تست بندر گشتالت (فصلنامه پژوهشهاي روان شناختي، 1377)
- تهيه و استاندارد ساختن آزمون انگيزه پيشرفت (فصلنامه پژوهشهاي روانشناختي، 1379)
- تهيه و استاندارد ساختن مقياس سنجش رضايت شغلي (مجله مديريت علمي – كاربردي، 1381)
- تحليل عاملي، دشواري‌ها و تنگناهاي آن (مجله روانشناختي و علوم تربيتي دانشگاه تهران، 1384)
- ضريب توافق بين درجهبندي كنندگان (مجله روانشناسان ايران، تهران 1387)
به دانشجويان خود عشق ميورزيدند و با علاقه تمام و احساس مسئوليت فراوان در تربيت و پرورش آنان براي خدمت به جامعة در حال پيشرفت اهتمام ميورزيدند. همواره سعی مینمودند با جملات تأثیرگذار ذهن آنان را به سوی تعالی متمرکز نمایند. این استاد فرزانه، جان کلام تجربة سالها ممارست خود را این گونه در طبق اخلاص میگذاردند:
- هیچ چیز زودگذرتر از موفقیت نیست، موفقیت رضایت بخش، در بینهایت به دست میآید.
- موفقیت آن نیست که هرگز زمین نخوری بلکه آنست که بعد از هر زمین خوردن زود برخیزی.
- پرواز را با پرواز آغاز نمیکنند، ابتدا باید ایستادن، راه رفتن، دویدن و بالا رفتن را بیاموزی.
سرانجام استاد در اثر ابتلا به بيماري سرطان ريه و تحمل مشقات فراوان در طول سه ماه آخر زندگي، در تاريخ 12 آذرماه سال 1391 خورشيدي مصادف با 17 محرم 1434 قمري بدرود حيات گفتند. پيكر ايشان در ميان خيل طرفداران، از دانشجو تا استاد به‌ويژه استاداني كه از لحاظ علمي هم درجه و همكار ايشان بودند، از محل دفتر خدمات روانسنجي و مشاوره‌اي كه در چهارسال آخر عمر تأسيس كرده بودند و سپس از مقابل درب اصلي دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران كه سالها با شور و شوق فراوان در آن تدريس كرده بودند، تشييع شد. هر چند جسد وي به واسطه قرار گرفتن در فهرست چهره‌هاي ماندگار، در قطعة نام‌آوران بهشت زهرای شهر تهران به خاك سپرده شد اما افکار بزرگ و صدای پر از لطفشان برای همیشه در ذهن و گوش تک تک همراهانشان طنین انداز است.
روحش شاد و یادش گرامی باد
[1] . inventories
[2] . rating scales
درباره نویسنده
دکترای روانشناسی صنعتی سازمانی، روانسنج، عضو انجمن روانشناسی هوانوردی آمریکا، مشاور توسعه و بالندگی فردی و سازمانی، شادکامی، تاب آوری و چابکی سازمانی، طراح الگوی انگیزشی و ارزیابی عملکرد مناسب و روانشناس تبلیغات، بازاریابی و فروش و مجری کانون ارزیابی در سازمانها و صنایع مختلف از جمله صنعت هوانوردی، صنایع نفت و پتروشیمی، بانک و بیمه.